ईरानको राजधानी तेहरान शहरमा पानीको हाहाकार हुने भएको छ। यस शहरको जनसंख्या वर्ष २००६ को जनगणना अनुसार ७,७९७,५२० छ। यति धेरै जनसङ्ख्या भएको राजधानी तेहरान नजिक रहेको जलाशयमा अब मात्र २ साताको लागि पानी बाँकी रहेको छ। यस्तो अवस्थामा त्यहाँका मानिसहरूले पिउने पानी, बिजुली जस्ता अत्यावश्यक आवश्यकताहरूको लागि संघर्ष गर्नुपरिरहेको छ।
तेहरानमा पिउने पानीको गम्भीर अभाव, राजधानी जलसंकटको कगारमा
तेहरान – ईरानको राजधानी तेहरान हालका दिनमा गम्भीर जलसंकटको चपेटामा परेको छ। एकातिर लामो समयदेखि जारी खडेरी, अर्कोतिर जलस्रोत व्यवस्थापनमा देखिएको कमजोरी तथा तेहरानको अनियन्त्रित विस्तारले गर्दा शहरमा पिउने पानीको हाहाकार मच्चिएको स्थानीय सञ्चारमाध्यम र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूको रिपोर्टहरूले संकेत गरेका छन्।
तेहरानलगायत इरानका विभिन्न भाग हालकै वर्षहरूमा लगातार वर्षा कमी र उच्च तापक्रमको सामना गरिरहेका छन्। तर राजधानीमा समस्या विशेष रूपले गम्भीर बन्दै गएको छ, किनकि देशको राजनीतिक, आर्थिक र प्रशासनिक केन्द्र मानिने यो शहरमा अत्यधिक जनघनत्व, पुरानो पूर्वाधार र बढ्दो औद्योगिक–आर्थिक गतिविधिले पानीमाथिको दबाब झनै बढाइरहेको छ।
धारामा पानी सुक्दै, ट्यांकरमा आश्रित बासिन्दा
तेहरानका धेरै आवासीय क्षेत्र हाल पानीको अनियमित आपूर्ति सहन बाध्य छन्। कतिपय क्षेत्रमा दिनको केही घण्टामात्र पानी आउने, कतिपय ठाउँमा त दुई–तीन दिनसम्म धाराबाट एक थोपा पानी नआउने अवस्था देखिएको छ। यस्ता स्थानमा स्थानीय प्रशासनले ट्यांकरमार्फत पानी आपूर्ति गर्न थालेको भए पनि सोही पर्याप्त नभएको बासिन्दाहरूको गुनासो छ।
शहरको दक्षिणी भागमा बसोबास गर्ने ३५ वर्षीया घरधनी महनाज (नाम परिवर्तन) भन्छिन्, “हामीलाई पानी कहिले आउने हो, कहिले बन्द हुने हो, ठ्याक्कै थाहा हुँदैन। कहिले राति ११ बजे अचानक पानी आउँछ, हामी सुत्न नपाई बाल्टी र ट्यांकी भर्न थाल्छौं। कहिले त दुई दिनसम्म पूर्णरूपमा धारो सुक्खा हुन्छ।”
यस्तै, केही वडाहरूमा स्थानीय बासिन्दाहरू प्लास्टिकका जेरिक्यान बोकेर टाढा–टाढासम्म पाइने धारा वा सामुदायिक ट्यांकीतर्फ हिँडिरहेको दृश्य सामान्य भइसकेको छ। पिउने पानी, खाना पकाउने, सरसफाइ र विद्यालय जाने बालबालिकाको आवश्यकताका लागि परिवारहरू घण्टौंदेखि लाइनमा उभिन बाध्य छन्।
“पानी नहुँदा नुहाउनै सकिँदैन, कपडा धुन सकिँदैन, शौचालयमा पनि समस्या हुन्छ। घरमा सानो बच्चा छन्, उनीहरूको स्वास्थ्यबारे धेरै चिन्ता लागेको छ,” एक स्थानीय महिलाले एक अन्तर्राष्ट्रिय समाचार माध्यमसँग कुरा गर्दै बताइन्।
अस्पताल, विद्यालय र साना उद्योगमा असर
तेहरानको पानी संकटले केवल घरपरिवारको दैनिक जीवनलाई मात्र होइन, शहरको मूलभूत सेवा र अर्थतन्त्रलाई समेत प्रभावित गर्न थालेको छ।
अस्पतालहरूमा शल्यक्रिया, आपतकालीन उपचार तथा बिरामीहरूको सामान्य हेरचाहको लागि आवश्यक पानीको निरन्तर आपूर्ति चुनौतीपूर्ण बन्दै गएको स्वास्थ्यकर्मीहरू बताउँछन्। केही अस्पतालहरूमा आपतकालीन भण्डारण ट्यांकी राखेर आलोपालो पानी प्रयोग गर्ने गरिएको छ, तर लामो समयसम्म यस्तो व्यवस्थाले टिकाउ समाधान दिन नसक्ने चिकित्सकहरूको भनाइ छ।
विद्यालयहरूमा पनि स्वच्छता सम्बन्धी समस्या चर्कँदै गएको छ। विद्यार्थीसँग हात धुने पानी नहुनु, शौचालयमा नियमित पानीको अभावले स्वास्थ्य जोखिम बढाएको अभिभावकहरूको गुनासो छ। केही विद्यालयहरूले पानीको विकराल अभाव भएको दिनमा कक्षा समय घटाउने वा बिहान–बेलुका सेसन परिवर्तन गर्ने गरेका छन्।
साना होटल, रेस्टुरेन्ट, कपडा धुने लन्ड्री, कार वास तथा अन्य सेवा क्षेत्रका व्यवसाय पनि संकटको प्रभावबाट अछुतो छैनन्। पानी अभावले सेवा गुणस्तर घटेको, लागत बढेको र कति व्यवसाय बन्द हुने वा सङ्ख्या घटाउने अवस्थामा पुगेको व्यवसायीहरूले बताइरहेका छन्।
संकटका बहुआयामिक कारण
विशेषज्ञ र विश्लेषकहरूले तेहरानको पानी संकटलाई केवल प्राकृतिक खडेरी वा मौसमको कारणले मात्र सीमित गरेर बुझ्न नहुनेमा जोड दिएका छन्। उनीहरूको विश्लेषणमा केही प्रमुख कारण यसप्रकार छन्ः
जलवायु परिवर्तन र घट्दो वर्षा
पछिल्ला दशकमा इरानभर वर्षाको ढाँचा परिवर्तन हुँदै गएको, वर्षा कम हुने, असमान हुने र पहाडी क्षेत्रमा हिउँको मात्रा घटिरहेको तथ्यांकले देखाएको छ। यसले नदी, ड्याम र भूमिगत जलस्रोत सबैमा दीर्घकालीन असर पारेको छ।
भूमिगत जलको अन्धाधुन्ध दोहन
कृषि, उद्योग र घरेलु प्रयोजनका लागि भूमिगत पानी अत्यधिक तानिंदै आएको छ। पर्याप्त पुनर्भरण नभएका भू–जलस्रोत खाली हुँदै जाँदा जमिन धसिने, भूमिगत भासिने जस्ता समस्या समेत देखा परिरहेका छन्।
तेज गतिमा बढ्दो जनसंख्या र शहरीकरण
तेहरान क्षेत्रमा ग्रामीण–शहरी पलायन, औद्योगिक विस्तार र शहरको सीमाविस्तारले जनसंख्या घनत्व असाध्यै उच्च बनाएको छ। तर पानी आपूर्ति प्रणाली, पाइपलाइन, जलाशय विस्तार र मर्मतसम्भारमा त्यहीअनुसार लगानी र योजना नहुँदा पुरानो पूर्वाधारले बोकेको भार सहन सकेको छैन।
जलस्रोतको अव्यवस्थित र राजनीतिक निर्णय–निर्भर व्यवस्थापन
विभिन्न प्रान्तबीच पानी बाँडफाँड, ड्याम निर्माण, नदीको पानी अन्य क्षेत्रतर्फ मोड्ने निर्णयहरूमा प्राविधिक यथार्थभन्दा पनि राजनीतिक प्राथमिकता हाबी भएको आरोप सरोकारवालाहरूले लगाउँदै आएका छन्।
कृषि क्षेत्रमा असक्षमता
इरानको ठूलो भागमा अझै पनि पानी धेरै खपत हुने पारम्परिक सिँचाइ प्रविधि प्रचलनमा छ। आधुनिक ड्रिप इरिगेसन, स्प्रिंकलर जस्ता प्रविधि पर्याप्त रूपमा नअपनाउँदा पानीको ठूलो अंश खेतमै खेर जाने गरेको विशेषज्ञहरूको भनाइ छ।
सरकारी पक्ष: “गम्भीर तर नियन्त्रणयोग्य अवस्था”
तेहरान जल तथा सरसफाइ विभाग र केन्द्रीय सरकारका अधिकारीहरूले हालको स्थितिलाई “गम्भीर तर नियन्त्रणयोग्य” भन्दै जनतालाई संयमित रहन आग्रह गरेका छन्।
विभागद्वारा जारी विज्ञप्तिमा भनिएको छ, “हामी राजधानीमा पानी आपूर्ति सुधारका लागि आपतकालीन योजना कार्यान्वयन गरिरहेका छौं। चुहावट धेरै हुने पुराना पाइपलाइन क्रमिक रूपमा बदल्ने, जलाशय र ड्यामको मर्मत, र नयाँ स्रोत पहिचानमा काम भइरहेको छ।”
अधिकारीहरूले नागरिकलाई दैनिक जीवनमा पानीको मितव्ययी प्रयोग गर्न, अनावश्यक पोखाइ र दुरुपयोग नगर्न आग्रह गरेका छन्। सार्वजनिक सचेतना कार्यक्रम, मिडियामार्फत ‘पानी बचत’ सन्देश, र सरकारी कार्यालयहरूमा पानी खपत घटाउने अभियान सुरु गरिएको दाबी गरिएको छ।
तर व्यवहारिक पक्षमा यस्ता कदमको प्रभाव तत्कालै देखिन नसक्दा सर्वसाधारणमा चिडचिडाहट र असन्तोष बढ्दै गएको छ। कतिपय नागरिकले सामाजिक सञ्जालमार्फत सरकारलाई ‘कागरमा मात्र योजना र भाषण, व्यवहारमा ठोस काम नगरेको’ आरोप लगाएका छन्।
नागरिक र अधिकारकर्मीको आलोचना
मानवअधिकार र वातावरणीय समूहहरूले तेहरानको पानी संकट व्यवस्थापनमा सरकार गम्भीर नभएको आरोप लगाएका छन्।
एक वातावरण विज्ञले स्थानीय सञ्चारमाध्यमसँग भने, “यो समस्या आजको होइन, दशकौंअघि चेतावनी दिइएको विषय हो। तर जलस्रोत व्यवस्थापनमा दीर्घकालीन रणनीति बनाउन र लागू गर्न ढिलाइ गरियो। अहिले आएर मात्र आपतकालीन योजना बनाउनु पर्याप्त छैन।”
अधिकारकर्मीहरूले पानीलाई ‘मूलभूत मानव अधिकार’ मानेर सरकारलाई सबै नागरिकलाई सुरक्षित र पर्याप्त पिउने पानी उपलब्ध गराउने संवैधानिक तथा नैतिक दायित्व पूरा गर्न दबाब दिइरहेका छन्। उनीहरूको भनाइमा, संकटको प्रत्यक्ष असर गरिब, अनौपचारिक बस्ती र ट्यांकरमा निर्भर वर्गमा बढी परेको छ, जुन सामाजिक असमानता थप चर्काउने खतरा छ।
सम्भावित समाधान र दीर्घकालीन उपाय
विशेषज्ञहरूले तेहरानको पानी संकट समाधानका लागि तत्काल र दीर्घकालीन दुवै प्रकारका उपाय आवश्यक रहेको औंल्याउँछन्।
तत्काल उपायहरू
– उच्च चुहावट हुने पाइपलाइनको छिटो पहिचान र मर्मत
– ट्यांकरमार्फत पानी आपूर्ति व्यवस्थित र पारदर्शी बनाउने
– अस्पताल, विद्यालय र अत्यावश्यक सेवालाई प्राथमिकता दिएर वितरण
– जनताबीच पानी बचतसम्बन्धी व्यवहारिक सचेतना कार्यक्रम विस्तार
दीर्घकालीन रणनीति
– आधुनिक सिँचाइ प्रविधि लागू गरी कृषि क्षेत्रमा पानी खपत घटाउने
– वर्षा पानी सङ्कलन र पुनःप्रयोग (रिसाइकल) प्रणालीको विकास
– नयाँ जलाशय र ड्यामको योजनामा वातावरणीय मूल्यांकनसहित वैज्ञानिक निर्णय
– भूमिगत जलको दोहनमा कडा नियमन र वैकल्पिक स्रोतको खोजी
– शहर विस्तार र जनसंख्या व्यवस्थापनलाई पानी उपलब्धतासँग जोडेर शहरी योजना पुनरावलोकन
आगामी दिनमा अझ जटिल हुने आशंका
वातावरणविद्हरू चेतावनी दिन्छन् कि यदि जलवायु परिवर्तनको असर यस्तै गतिमा रहिरह्यो, वर्षा मात्रा नबढ्यो र सरकार तथा नागरिक दुवैले पानी प्रयोग शैली परिवर्तन गर्न जिम्मेवार कदम नचाले, तेहरानको हालको स्थिति भविष्यमा अझ जटिल संकटमा रूपान्तरण हुन सक्छ।
विगतका केही वर्षमा इरानका विभिन्न सहरमा पानी अभाव, सरकारी नीतिप्रति असन्तोष र वातावरणीय संकटका कारण विरोध प्रदर्शनहरू समेत देखिएका थिए। तेहरानजस्तो अत्यधिक संवेदनशील राजधानीमा दीर्घकालीन जलसंकट उत्पन्न भए त्यसले सामाजिक तनाव, आर्थिक क्षति र राजनीतिक अस्थिरता जन्माउने जोखिम विशेषज्ञहरूले औंल्याएका छन्।
हालका लागि तेहरानका बासिन्दाहरूको पहिलो प्राथमिकता भनेको दैनिक जीवनका आवश्यकता पूरा पार्ने पर्याप्त, सुरक्षित र नियमित पिउने पानी प्राप्त गर्नु हो। तर दीर्घकालीन दृष्टिले हेर्दा, यो संकटले केवल पानीको व्यवस्थापन होइन, शहर र देशको समग्र विकास मोडल पुनर्विचार गर्ने संकेत पनि दिएको टिप्पणी विश्लेषकहरू गर्दैछन्।
