के हो ‘गुड ब्वाई सिन्ड्रोम’ ?

सीएमसी–नेपाल (सेन्टर फर काउन्सेलिङ एन्ड मेन्टल हेल्थ) की मनोविद् आरती गुरुङले यससँग जोडिएका मुख्य मानसिक कारण र सामना गर्ने उपायहरूबारे चर्चा गरेकी छन् ।

गुड ब्वाई सिन्ड्रोमका लक्षण
गुड ब्वाई सिन्ड्रोम भन्नाले यस्तो बानीलाई जनाउँछ जहाँ कुनै बच्चा, विशेषगरी केटा, सधैं अरूलाई खुसी पार्नुपर्छ भन्ने सोच राख्छ । जस्तैः आमाबुवा, शिक्षक वा साथीहरूको अपेक्षा पूरा गर्नुपर्छ भन्ने सोच । यस्ता बच्चाहरू नियम कडाइका साथ पालना गर्न खोज्छन्, झगडा वा बहसबाट टाढा रहन्छन् र आफूलाई असहज वा दुःख लागे पनि ‘हुँदैन’ वा ‘गर्दिनँ’ भन्न गाह्रो मान्छन् ।

उनीहरू अरूलाई निराश पार्नु हुँदैन भन्ने डरमा बस्छन् र आफूलाई सधैं आज्ञाकारी र सफल बन्न दबाव दिन्छन् । सधैं अरूलाई खुसी पार्न खोज्ने, रिस वा झन्झटजस्ता भावना देखाउन नखोज्ने, गल्ती गर्न डराउने, आफ्नो पक्षमा नबोल्ने, उमेरभन्दा बढी जिम्मेवार देखिने जस्ता बानीव्यवहार यसका सामान्य संकेतहरू हुन् ।

समयक्रममा, यस्तो सोचले चिन्ता, कम आत्ममूल्य र आफ्ना भावना बुझ्न वा व्यक्त गर्न गाह्रो हुने जस्ता समस्या निम्त्याउन सक्छ ।

कारणहरु के हुन् ?
यो प्रायः परिवारको अपेक्षा, विद्यालयको दबाव र सामाजिक मान्यताको मिश्रणबाट विकास हुन्छ । उदाहरणका लागि, जब आमाबुबाको धेरै अपेक्षा हुन्छ वा शिक्षकहरू बच्चालाई सधैं राम्रो गर्न दबाब दिन्छन्, तब ती बच्चाहरू सोच्न थाल्छन्, ‘माया पाउन र सबैबाट स्वीकारिन सधैंजसो परिपूर्ण हुनैपर्छ ।’

केही परिवारमा राम्रो व्यवहारलाई माया पाउने तरिका भनेर हेरिन्छ, जसले गर्दा बच्चाहरूले अस्वीकृत हुने डरले आफ्नो सााचो भावना लुकाउँछन् । समाजले पनि केटाहरूले बलियो हुनुपर्छ, भावना लुकाउनुपर्छ भन्ने सिकाउँछ, जसले गर्दा उनीहरूमा आत्मविश्वासको कमी देखिन्छ र ‘गुड ब्वाइ सिन्ड्रोम’का लक्षणहरु देखिन्छन् ।

बालबालिकाको मानसिक स्वास्थ्यलाई कसरी असर गर्छ ?
गुड ब्वाई सिन्ड्रोमले बच्चाको मानसिक स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पार्न सक्छ । यस्ता बच्चाले रिस वा दुःखजस्ता भावना लुकाउँछन् । उनीहरुलाई यी भावना देखाउदा आफू ‘राम्रो मान्छे’ जस्तो नदेखिन सक्छु भन्ने डर हुन्छ । उदाहरणका लागि, बच्चाले सोच्न सक्छ ‘यदि मैले आफू दुःखी भएको देखाएँ भने, अरूले मलाई राम्रो केटा भनेर हेर्दैनन् ।’

यी भावना व्यक्त गर्नुभन्दा, उनीहरू मनभित्र थुनिरहेका हुन्छन् । जसले गर्दा उनीहरूमा आन्तरिक तनाव बढ्छ । समयसँगै, यस्तो व्यवहारले चिन्ता, आत्मविश्वासको कमी र निर्णय लिन गाह्रो हुने समस्या निम्त्याउन सक्छ । उनीहरूले आफूले लिएको निर्णयमा बारम्बार शंका गर्न थाल्छन् ।

विभिन्न अनुसन्धानका अनुसार जब बच्चाहरूले नियमित रूपमा आफ्नो भावना लुकाउँछन्, उनीहरूमा चिन्ता, डिप्रेसन र बर्नआउट (थकाइ वा मानसिक थकावट) हुने जोखिम बढी हुन्छ ।

सन् २०२३ मा प्रकाशित ‘जर्नल अफ एफेक्टिभ डिसर्डर्स’को एक अध्ययनका अनुसार आफ्ना भावना लुकाउने बच्चाहरूमा समस्या सामना गर्ने सीप कमजोर हुन्छ, जसले गर्दा उनीहरूलाई तनाव व्यवस्थापन गर्न थप गाह्रो पर्छ । यसले गर्दा बाहिरबाट हेर्दा उनीहरू असल व्यवहार गर्ने देखिए पनि, भित्री रूपमा भने उनीहरू थकित, डराएको र आत्मशंकाले भरिएको अवस्थामा हुन्छन् ।

‘गुड गर्ल सिन्ड्रोम’ वा ‘नाइस गाई सिन्ड्रोम’सँगको तुलना
गुड ब्वाई, गुड गर्ल वा नाइस गाई सिन्ड्रोममा धेरै मिल्दोजुल्दो पक्ष देखिन्छन् । मूल कारण प्रायः एउटै हुन्छ । अरूलाई खुसी पार्ने दबाब, राम्रो देखिनुपर्ने चाहना र आफू वास्तविक रूपमा कस्तो महसुस गरिरहेको छु भन्ने कुरा लुकाएर अरुको स्वीकृति खोज्ने प्रयासले यस्ता समस्या विकास गर्छ ।

उदाहरणका लागि, केटीहरूले सधैं नम्र हुनुपर्छ, अरूलाई नराम्रो नलागोस् भनेर चुप लाग्नुपर्छ भन्ने महसुस गर्छन् भने केटाहरूले यो दबाब ‘नाइस गाई सिन्ड्रोम’का रूपमा वयस्क जीवनसम्म बोकेर जान्छन् ।

डा. रोबर्ट ग्लोभरले आफ्नो पुस्तक ‘नो मोर मिस्टर नाइस गाइ’मा लेखेका छन् कि यस्तो समस्याबाट गुज्रिएका मानिस प्रायः आफ्नै आवश्यकता र भावना बेवास्ता गर्ने गर्छन् जसकारण असन्तुष्ट र अधुरो महसुस गर्छन् ।

उनीहरूलाई आफ्नो अरु व्यक्तिसँगको सीमा निर्धारण गर्न, भावना व्यक्त गर्न र ‘नो’ भन्न गाह्रो हुन्छ । यसकारण उनीहरुको व्यक्तिगत सम्बन्ध र करियर दुवैमा समस्या निम्ताउन सक्छ ।

अभिभावकले के गर्न सक्छन् ?
सबै आमाबाबु र बच्चा हेरचाह गर्ने अभिभावकले गर्ने दैनिक व्यवहार र शब्दहरू धेरै प्रभावशाली हुन्छन् । बच्चाहरूलाई हामीले कसरी व्यवहार गर्छौं, प्रतिक्रिया दिन्छौं र आफू र अरूलाई कस्तो व्यवहार गर्छौं भन्ने कुरा ध्यानपूर्वक हेर्छन् ।

बालबालिकालाई भावनात्मक रूपमा स्वस्थ, आत्मविश्वासी व्यक्तित्वमा हुर्काउनका लागि सबैभन्दा पहिले अभिभावकले त्यही गुणहरू आफैंमा लागू गर्नुपर्छ । घरमा बालबालिकाले खुसी मात्र होइन रिस, दुःख वा डर पनि खुलेर व्यक्त गर्न सक्ने वातावरण बनाउनुपर्छ । उनीहरूले नाई वा हुँदैन भन्न पनि सिकाउनुपर्छ । गलत कुरालाई खुलेरै गलत भन्न सक्ने साहस विकास गराउनु महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।

गल्ती स्वीकार गर्न सिकाउने, केवल उपलब्धिको होइन उनीहरूको कोसिसको प्रशंसा गर्ने जस्ता स–साना व्यवहारहरूले नै बच्चाको मनोवैज्ञानिक विकासमा गहिरो असर पार्छन् ।

प्रभावकारी उपाय के–के हुन् ?
सबैभन्दा प्रभावकारी उपायमध्ये एक हो ‘कग्निटिभ बिहेवियरल थेरापी’ (सीबीटी) । यसले बच्चालाई आफ्ना नकारात्मक सोचहरू चिन्न र परिवर्तन गर्न सहयोग गर्छ ।

त्यस्तै, ‘एसर्टिभ ट्रेनिङ’ पनि धेरै उपयोगी हुन्छ, जसले बच्चालाई आफ्नो भावना र आवश्यकताहरू स्पष्ट रूपमा भन्न सिकाउँछ । ‘माइन्डफुलनेस’का अभ्यास जस्तै: ध्यान वा शान्त भएर श्वास–प्रश्वासमा ध्यान दिनु पनि निकै फाइदाजनक हुन्छन् ।

बच्चालाई सहयोग गर्नु मात्र होइन, अभिभावकलाई पनि सघाउनु त्यत्तिकै जरुरी हुन्छ । अभिभावकलाई ट्रेनिङ दिने कुराले पनि यसमा ठूलो भूमिका खेल्छ । जब अभिभावकले घरमा सुरक्षित, सहयोगी र बुझ्ने वातावरण सिर्जना गर्न सिक्छन्, बच्चाहरुले आफूलाई सुरक्षित अनुभव गर्छन् र ‘सधैं राम्रो बन्नुपर्ने’ बानीबाट बिस्तारै मुक्त हुन थाल्छन् ।

सही सहयोग र समयसागै बालबालिका आफ्नो वास्तविक भावना व्यक्त गर्न सक्ने र मानसिक रूपमा स्वस्थ बानीहरू विकास गर्न सक्षम हुन्छन् ।

दीर्घकालीन प्रभावहरू के हुन्छन् ?
समयमै समाधान गरिएन भने गुड ब्वाई सिन्ड्रोमका असर वयस्क अवस्थासम्म पुग्न सक्छ । उनीहरूले आफू ‘पर्याप्त राम्रो छैन’ भन्ने जस्ता भावना विकास हुन सक्छ । सधैं अरूको अपेक्षा पूरा गर्न खोज्दा आफैं थाक्ने, ‘बर्नआउट’ हुने सम्भावना रहन्छ ।

अर्को ठूलो चुनौती भनेको उनीहरुको सम्बन्धमा आउँछ । जब कसैले सधैं अरूलाई खुसी पार्न मात्र ध्यान दिन्छन्, उनीहरु आफ्नो आवश्यकताको महत्व बुझ्न सक्दैनन् । तर, यदि समयमै सचेत गराइयो भने यी चुनौतीलाई अवसरमा बदल्न सकिन्छ । विस्तारै उनीहरू आत्मविश्वासी, सन्तुलित र आफैंप्रति इमानदार बन्न सक्छन् ।