कलाको क्षेत्रमा धर्मेन्द्रले छोडेर गएका आफ्ना योगदानहरू

बलिवुडका महानायक धर्मेन्द्रको जन्म ८ डिसेम्बर १९३५ मा भारतको पञ्जाब राज्य अन्तर्गत, लुधियाना जिल्लाको सानेहवाल गाउँमा एउटा जाट सिख परिवारमा भएको थियो। उनको पूरा नाम धर्मेन्द्र सिंह देओल हो। धर्मेन्द्रका पिता किशन सिंह देओल थिए, जो गाउँकै स्कूलका हेड मास्टर थिए, र उनकी माता सतवंत कौर एक गृहिणी थिइन्। धर्मेन्द्रको बाल्यकाल जन्मस्थल साहनेवाल गाउँमा नै बित्यो। आफ्ना प्रारम्भिक पढाइ लालटन कलाँबाट गरेका थिए, जहाँ उनका पिताले हेडमास्टरको काम गर्थे। त्यसपछि उनले रामगढ़िया कलेज, फगवाड़ाबाट इन्टरमीडिएट (12 कक्षा) सम्म पढाइ पूरा गरे। उनी पढ्न इच्छुक थिए तर अभिनयतर्फ आकर्षित भएर थप पढा पढाइ गर्न सकेनन्। उनले फिल्मी जगतमा आउनु भन्दा पहिले साधारण जीवन बिताउँदै थिए। उनको परिवारसँग फिल्मी क्षेत्रमा कुनै सम्बन्ध थिएन। फिल्मी करियर सुरु गर्नु अघि धर्मेन्द्रले रेलवेमा क्लर्कको काम गरेका थिए जहाँ उनलाई लगभग १००-२०० रूपैयाँ मासिक तलब मिल्थ्यो। कतिपय समय उनले गराजमा ड्रिलिंग फर्ममा पनि काम गरेका थिए र त्यस बेला कम तलब पाउँथे। उनको संघर्षको समय निकै कठिन थियो कहिले उनले कम्ती र साधारण खाने कुराहरू खाएर जीवन यापन गरे त कहिले फिल्मी जगतमा सफल हुनुभन्दा पहिले प्रोड्यूसरका घर पैदल हिँडेर पुगी रोल पाउन प्रयास गरेका थिए। धर्मेन्द्रलाई सिनेमा तर्फ तान्ने मुख्य कारण उनको बाल्यकालदेखि नै फिल्म अभिनेता हुने चाहना र अभिनयप्रति गहिरो मोह थियो। उनी दिलीप कुमारजस्ता दिग्गज कलाकारबाट प्रेरित थिए जसले अभिनयमा उनलाई आकर्षित गर्‍यो। धर्मेन्द्र १९५० को दशकमा मुम्बई आए। सुरुमा उनीसँग धेरै पैसा थिएन, उनका साथमा मात्र ५१ रुपैयाँ थिए। आफ्नो दैनिक जीविकोपार्जन चलाउन उनले एक गैराजमा काम गरे अनि त्यहाँ उनी राति पनि काम गर्ने गर्थे। उनले फिल्मफेयर ट्यालेन्ट हन्ट प्रतियोगितामा भाग लिएर त्यसलाई जितेपछि फिल्म उद्योगमा आफ्नो पहिलो पाइला राखेका थिए। उनले १९६० मा फिल्म “दिल भी तेरा हम भी तेरे” बाट अभिनय यात्रा सुरु गरे। यो उनको डेब्यू फिल्म थियो जसमा उनले मुख्य भूमिका निभाएका थिए। फिल्म मुम्बईको एक साधारण जीवनशैलीको कथा प्रस्तुत गर्छ जहाँ धर्मेन्द्रले अशोक भन्ने चरित्र खेलेका थिए। उनलाई पहिलो फिल्मको लागि मात्र ५१ रुपैयाँ पारिश्रमिक प्राप्त भएको थियो, जुन ३ प्रोड्यूसरहरूले १७-१७ रुपैयाँ जोडेर दिएका थिए। सुरुवाती दिनहरूमा धर्मेन्द्रलाई यस फिल्मले धेरै ठूलो सफलता वा प्रसिद्धी दिएन, तर उनले हार मानेनन् र लगातार अभिनय गरिरहे। केही समयपछि धर्मेन्द्रलाई नेगेटिभ भूमिका (विलेन) मा ठूलो मान्यता प्राप्त भयो, जसले उनलाई स्टारडमको बाटोमा लियो। प्रारम्भिक संघर्षपछि उनले एक्शन र हीरो अभिनयमा आफ्नो पहिचान बनाएका थिए, जसले उनलाई ‘ही-म्यान अफ बलीवुड’ को उपनाम दिलायो। धर्मेन्द्रको सुरुका दिनहरूमा आर्थिक सङ्कट र अवसरको खोजी दुवै थिए, तर उनको मेहनत, प्रतिवद्धता, र अभिनय सिपले उनलाई चलचित्र उद्योगमा स्थापित गरायो। यो फिल्मको माध्यमबाट उनले आफ्नो करियर निर्माणको पहिलो कठोर पाटो पार गरे। त्यसपछि अनेकौं सफल फिल्महरूमा काम गरे। उनको पहिलो ठूलो सफलता १९६६ मा रिलिज भएको फिल्म “फूल और पत्थर” बाट आयो, जसले रातारात उनलाई सुपरस्टारको दर्जा दिलायो। यो फिल्म ५० हप्तासम्म सिनेमाघरमा चल्यो र धर्मेन्द्रलाई एक्शन र रोमाञ्चक नायकको रूपमा स्थापित गर्‍यो। यस फिल्मले उनलाई ‘ही-म्यान’ को उपनाम पनि दिलायो किनभने यस फिल्ममा उनी पहिलो पटक पर्दामा शर्टलेस देखिए र आफ्नो दमदार शारीरिक उपस्थिति र अभिनयले दर्शकको मन जिते।धर्मेंद्रको सफलता यात्रामा “फूल और पत्थर” र बराबरको प्रतिष्ठा पाउने फिल्म “शोले” (१९७५) महत्वपूर्ण थिए। यी सफलताहरूले धर्मेन्द्रलाई हिन्दी सिनेमा जगतको प्रमुख नायक बनाइदिए। उनले लगातार अनेकौं सफल फिल्महरू दिए जसले उनको स्टारडमलाई अझ बलियो बनायो। यसकारण धर्मेन्द्रलाई १९६६ पछि चलचित्र जगतमा मुख्य सफल अभिनेता मानिन्छ।
धर्मेन्द्रका केही सबैभन्दा प्रख्यात चलचित्रहरूमा “शोले”, “फूल और पत्थर”, र “चुपके चुपके” समावेश छन्। उनले आफ्नो करियरमा धेरै सफल फिल्महरू दिएका छन्, जसमा एक्शन, हास्य (कमेडी) र ड्रामा जस्ता विभिन्न शैलीहरू पर्दछन्।
धर्मेन्द्रद्वार अभिनीत केही सबैभन्दा प्रतिष्ठित चलचित्रहरूको सूची प्रस्तुत गरिएको छ–१. शोले (१९७५) रमेश सिप्पीद्वारा निर्देशित यो फिल्म भारतीय सिनेमाको सबैभन्दा प्रतिष्ठित फिल्महरूमध्ये एक हो। यसमा उनको “वीरू” को भूमिका तथा अमिताभ बच्चनसँगको मित्रता आज पनि अत्यन्त लोकप्रिय मानिन्छ।
२. फूल और पत्थर (१९६६) यस फिल्मले धर्मेन्द्रको करियरमा महत्वपूर्ण मोड ल्यायो र उनलाई सुपरस्टारको रूपमा स्थापित गरायो। यो व्यावसायिक रूपमा धेरै सफल भएको फिल्म हो, जसले उनको “ही-म्यान” छवि अझ सबल बनायो।
३. चुपके चुपके (१९७५) यो एक प्रसिद्ध हास्य फिल्म हो, जसमा धर्मेन्द्रले एक प्राध्यापकको भूमिका निर्वाह गरेका थिए। यस फिल्मले उनको बहुमुखी अभिनय क्षमतालाई स्पष्ट रूपमा देखाउँछ र आज पनि दर्शकलाई हँसाउँदै राख्छ।
४. सीता और गीता (१९७२) हेमा मालिनीको दोहोरो भूमिकायुक्त यो फिल्ममा धर्मेन्द्रले मुख्य भूमिका निभाएका छन्। यो फिल्म पनि बक्स अफिसमा निकै सफल भएको थियो।
५. सत्यकाम (१९६९) यो एक गम्भीर र भावनात्मक नाटकधर्मी फिल्म हो, जसलाई समीक्षकहरूले अत्यन्त प्रशंसा गरेका थिए। यसमा धर्मेन्द्रको अभिनयलाई उनको सम्पूर्ण करियरका उत्कृष्ट प्रस्तुतीकरणमध्ये एक मानिन्छ।
६. मेरा गाउँ मेरा देश (१९७१) एक्शनले भरिपूर्ण यस फिल्ममा धर्मेन्द्रले एक डाकुको भूमिका निर्वाह गरेका थिए। यस फिल्मले उनलाई शीर्ष स्तरको स्टारडम हासिल गर्न मद्दत गर्‍यो।
७. धर्म वीर (१९७७) यो एक ऐतिहासिक पृष्ठभूमिमा आधारित एक्शन-ड्रामा फिल्म हो, जुन सो वर्षको सबैभन्दा धेरै कमाइ गर्ने फिल्महरूमध्ये एक बन्यो।
८. यादों की बारात (१९७३) यो एक अत्यन्त लोकप्रिय मसाला फिल्म हो, जसले व्यवसायिक रूपमा ठूलो सफलतापूर्वक कमाइ गर्‍यो।
यी चलचित्रहरूबाहेक पनि धर्मेन्द्रले ८० र ९० को दशकमा थुप्रै सुपरहिट तथा मनपर्ने फिल्महरू खेलेका थिए जुन चलचित्रहरू दर्शकसामु धेरै लोकप्रिय बने।
धर्मेन्द्रले आफ्नो फिल्मी करियरमा उल्लेखनीय योगदान गरेको कारण थुप्रै पुरस्कार र सम्मान प्राप्त गरेका छन्। उनी भारत सरकारले प्रदान गर्ने पद्म भूषण पुरस्कार प्राप्त गर्ने व्यक्तिहरूमध्ये एक हुन्। उनले १९९१ मा निर्माण गरेको फिल्म ‘घायल’ का कारण राष्ट्रिय फिल्म पुरस्कार जितेका छन्। उनको समर्पित प्रयासलाई सम्मान स्वरूप १९९७ मा फिल्मफेयर लाइफटाइम अचीवमेन्ट अवार्ड दिइएको थियो। साथै, उनले थुप्रै लाइफटाइम अचीवमेन्ट अवार्डहरू, जस्तै जी सिने अवार्ड, पुणे अन्तर्राष्ट्रिय फिल्म महोत्सव, र आइफा अवार्ड प्राप्त गरिसकेका छन्। धर्मेन्द्रलाई विश्वका सबैभन्दा सुन्दर पुरुषहरूमा समेत मानिन्छ र उनलाई “वर्ल्ड आयरन म्यान” उपाधि दिइएको छ। उनी भारतीय मनोरञ्जन उद्योगमा फिक्कीद्वारा “लिविंग लीजेन्ड” अवार्ड पाएका थिए।
यी सबै अवार्ड र सम्मानले धर्मेन्द्रको बहुमुखी प्रतिभा तथा चलचित्र क्षेत्रमा पुऱ्याएको योगदानलाई प्रष्ट रूपमा देखाउँछन्।
चलचित्र क्षेत्र बाहेक धर्मेन्द्रले राजनीति क्षेत्रमा उल्लेखनीय काम गरेका छन्। उनी भारतीय जनता पार्टीका सदस्यका रूपमा २००४ देखि २००९ सम्म राजस्थानको बीकानेर निर्वाचन क्षेत्रमा लोकसभा सदस्य रहेका थिए। त्यस्तै, उनले टेलिभिजन क्षेत्रमा पनि काम गरेका छन्, जस्तै भारतको लोकप्रिय रियालिटी शो ‘इण्डियाज गट ट्यालेन्ट’ का पुरुष निर्णायकको रूपमा। त्यसैगरी, उनले १९८३ मा चलचित्र निर्माण कम्पनी ‘विजयता फिल्म्स’ स्थापना गरी चलचित्र निर्माणमा पनि योगदान पुर्याएका छन्। यो कम्पनीले सनी देओललाई मुख्य भूमिकामा राखेर ‘बेताब’ जस्तो सफल चलचित्र निर्माण गरेको थियो। यसका अतिरिक्त, उनले आफ्नो राजनीतिक र टेलिभिजन क्यारियर बाहेक पनि चलचित्र निर्माण र प्रस्तुतीकरणमा प्रभाव पार्ने काम गरेका छन्।
धर्मेन्द्रले राजनीति क्षेत्रमा अनुभव गर्दा केही विवादहरू पनि भोग्नुपरेको छ। उनले २००४ मा राजस्थानको बीकानेरबाट लोकसभा सदस्य बने, तर त्यसपछि संसदमा उनको सहभागिता सीमित रह्यो र उनी प्रायः आफ्नो निर्वाचन क्षेत्रबाट अलग रहनुका कारण स्थानीय जनतामा असन्तुष्टि उत्पन्न भयो। चुनाव जितेपछि बीकानेरमा उनका ‘गुमशुदा’ पोस्टर लगाउने घटना समेत भयो, जसको कारण उनी आफ्नो निर्वाचन क्षेत्रको सेवा प्रभावकारी रूपमा गर्न नसकेको आरोप थियो। यस कारणले गर्दा उनी राजनीति मन नपराउने र ५ वर्षको कार्यकालपछि सन्यास लिने निर्णय गरेका थिए। साथै, उनको राजनीतिक बयान र पार्टी कार्यशैलीलाई लिएर विवादहरू पनि देखा परे, जसले गर्दा उनी राजनीतिक क्षेत्रमा दीगो प्रभाव बनाउन सकेनन्। त्यसबाहेक, धर्मेन्द्रसम्बन्धी एक धोखाधड़ी मामलामा दिल्लीको अदालतले उनलाई समन जारी गरेको खबर पनि छ, जुन विवादको अर्को पाटो हो। धर्मेन्द्रको नाम धोखाधड़ी विवादमा “गरम धरम ढाबा” फ्रेंचाइजीसँग सम्बन्धित छ। दिल्लीको पटियाला हाउस कोर्टले उनीमाथि समन जारी गरेको थियो। एक व्यवसायी सुशील कुमारले आरोप लगाएका थिए कि २०१८ मा उनलाई फ्रेंचाइजीमा लगानी गराउने भन्दै ६३ लाख रुपैयाँ र जमीन किन्ने बहानामा ठगिएको हो। उनलाई जुन फ्रेंचाइजी खोल्ने प्रस्ताव दिइएको थियो, त्यसमा व्यवसायिक लाभ हुने आश्वासन दिई लगानी गराउन लगाइएको तर पछि लगानीकर्ता भारी नोक्सानमा परेको थियो। अदालतका लागि उपलब्ध प्रारम्भिक प्रमाणहरूले यो धोखाधड़ीको संकेत गर्दछ र धर्मेन्द्रसहित अन्य दुई आरोपितलाई भारतीय दण्ड संहिता अन्तर्गत विभिन्न धारा अन्तर्गत सुनुवाइका लागि बोलाइएको थियो। यस विषयमा २०२५ को फेब्रुअरीमा अदालतमा सुनुवाइ तय गरिएको थियो। पछि, व्यवसायी र धर्मेन्द्रबीच विवाद सुल्झिएको पनि खबर छ। समग्रमा, धर्मेन्द्रको राजनीति जीवन विवादस्पद तर छोटो अवधि मानेर हेरिन्छ, र उनले राजनीति क्षेत्र छोड्ने निर्णय पनि विवादको पृष्ठभूमिमा आएको हो।
धर्मेन्द्रले इश्लाम धर्म ग्रहण गरेको विवाद मुख्यतया उनको दोस्रो विवाहसँग सम्बद्ध छ। उनी १९७९ मा हेमा मालिनीसँग विवाह गर्न चाहन्थे, तर उनलाई पहिलो पत्नी प्रकाश कौरसँग छुटानाम नलिएकाले हिन्दू विवाह कानुन अनुसार दोस्रो विवाह गर्न सकिँदैनथ्यो। त्यसैले कानूनी कारणले धर्मेन्द्रले इश्लाम धर्म ग्रहण गरेर विवाह गरे, जसमा उनको नाम “दिलावर खान” राखिएको थियो। हेमा मालिनीले पनि यसै क्रममा आफ्नो नाम परिवर्तन गरेकी थिइन्। यो विवाह सार्वजनिक हुँदा ठूलो चर्चा र विवाद भयो। धर्मेन्द्रले भनेका छन् कि यसलाई स्वार्थको कारणले गरेको धर्म परिवर्तन नभएर विवाह गर्नका लागि आवश्यक प्रक्रिया थियो। पछि उनले हेमा मालिनीसँग हिन्दू विधि अनुसार आफ्नो दोस्रो विवाह गरे। पहिलो पत्नी प्रकाश कौरसँग सम्बन्ध कायम रहँदा पनि धर्मेन्द्रले आफ्नो जिम्मेवारी पूरा गरे। यो विवाद मुख्यतः मिडिया र सार्वजनिक धारणा निर्माण गर्ने प्रक्रियाबाट बढेको हो। उनले धर्म परिवर्तनको आरोप असत्य ठानेका छन् र आफ्नै धर्ममा विश्वास राख्ने बताएका छन्। यसरी, धर्मेन्द्रको धर्म परिवर्तन स्थायी नभएर विवाह सम्बन्धी कानुनी आवश्यकताको रूपमा भएको विषय हो।
धर्मेन्द्रले आफ्नो पहिलो विवाह १९५४ मा प्रकाश कौरसँग गरेका थिए। यस विवाहबाट उनका चार सन्तान छन्: दुइ छोरा सनी देउल र बब्बी देउल, जो दुवै सफल अभिनेता हुन्, र दुई छोरीहरू विजेता र अजीता। धर्मेन्द्रको पहिलो परिवार मिडियाबाट टाढा रहेर व्यक्तिगत र शान्त जीवन बिताउन चाहन्छ। पछि धर्मेन्द्रले बलिउडकी ‘ड्रीम गर्ल’ हेमा मालिनीसँग विवाह गरे, जो १९८० मा भएको थियो। उनीहरूका दुइ छोरी छन्, ईशा देउल र अहाना देउल, उनीहरू पनि अभिनय र सिने क्षेत्रसँग सम्बन्धित छिन्। धर्मेन्द्रले हेमा मालिनीको शाकाहारी जीवनशैलीको धेरै सम्मान गरेका थिए; उनी कहिलेकाहीं मांसाहारी खाना खाँदा पनि अर्को कोठामा पुग्ने गर्थे ताकि गन्धले हेमा मालिनीलाई असर नपरोस् भनेर। धर्मेन्द्रलाई बलिउडको “असली ही म्यान” भनेर चिनिन्छ तर उनको परिवारप्रतिको माया र अनुशासनले उनलाई एक कडा तर मायालु आमाबाबुको रूपमा प्रस्तुत गर्दछ। उनी आफ्ना नानीहरूलाई प्रेमसंगै सीमा र अनुशासनमा बाँधेर राख्न चाहन्थे, ताकि उनीहरू प्रसिद्धि र क्यामेराको आकर्षणबाट डराऊन्। धर्मेन्द्रको पारिवारिक जीवन सरल र प्रेमपूर्ण थियो, जहाँ उनले आफ्नो घरपरिवारलाई सदैव पहिलो प्राथमिकता दिएका थिए। उक्त जीवन संघर्षपूर्ण सुरुवातदेखि लिएर एक सफल कलाकार र परिवारका प्रमुख बन्दै पुगेको छ।
धर्मेन्द्र र उनको छोराहरु सन्नी देउल र बबी देउलले एकसाथ कम गरेका चलचित्रहरूमा मुख्य रूपमा चार फिल्महरू उल्लेख्य छन्-
१. आफ्नो पहिलो चलचित्र जहाँ ती सबैले साथमा अभिनय गरेका थिए त्यो “अपने” हो, जुन सन् २००७ मा अनिल शर्माद्वारा निर्देशित एक खेलकुद नाटक हो। यसमा धर्मेन्द्र, सन्नी, बबी, शिल्पा शेट्टी र क्याटरिना कैफले अभिनय गरेका थिए। यो फिल्मले राम्रो सफलता पनि पायो। २. त्यसपछि उनीहरूको अर्को साझा फिल्म “यमला पगला दीवाना” सन् २०११ मा आयो, जुन एक्शन-कमेडी शैलीको फिल्म हो। ३. “यमला पगला दीवाना २” सन् २०१३ मा र ४. “यमला पगला दीवाना फिर से” सन् २०१८ मा रिलिज भएको थियो, जसमा तिनै धर्मेन्द्र, सनी र बबीले भूमिका निर्वाह गरेका थिए। यी फिल्महरूमा धर्मेन्द्र र उनका दुइ छोरा सनी र बबीले पारिवारिक बन्धन देखाउँदै अभिनय गरेका छन् र यी चलचित्रहरूले दर्शकहरूबाट धन्यवाद पाएका हुन्। धर्मेन्द्र, सनी र बबीले यी चलचित्रहरूमा मिलेर परिवारको मायालाई जोडेर अभिनय गरेका छन् जुन धेरै दर्शकहरूको मन जित्न सफल भएका छन्।
धर्मेन्द्र, जसलाई बलिउडका “ही-म्यान” भनेर चिनिन्थे, २४ नोभेम्बर २०२५ मा ८९ वर्षको उमेरमा उनको निधन भयो। उनको स्वास्थ्य लामो समयदेखि कमजोर थियो र उनी हालै मात्र मुम्बईको ब्रीच कैंडी अस्पतालबाट डिस्चार्ज भएका थिए। निधनको केही दिन अघि उनी अस्पतालमा भेन्टिलेटरमा थिए र केही समय आईसीयूमा पनि थिए। धर्मेन्द्रले आफ्नो अन्तिम समय आफ्नो जुहूस्थित घरमा बिताएका थिए।उनको निधनले बल्वुड उद्योगमा ठूलो दुःख लहर फैलिएको छ। धर्मेन्द्रको अन्तिम संस्कार विले पार्लेस्थित पवन हंस श्मशानभूमिमा गरिएको थियो जहाँ परिवारका सदस्यहरू सहित बलिउडका चर्चित कलाकारहरू पनि उपस्थित थिए। धर्मेन्द्रको निधनले हिन्दी सिनेमाको एक युगको अन्त्य भएको छ। उनी आफ्नो ९० औं जन्मदिन मनाउने केवल १४ दिन अघि मात्र यो संसार छोडेर गएका थिए। उनले आफ्नो करियरमा ३०० भन्दा बढी फिल्महरूमा काम गरेका थिए र भारतीय सिनेमा इतिहासका एक महान अभिनेता थिए।
-भाष्कर मैनाली शर्मा, दार्जीलिङ।