अन्तर्राष्ट्रियपर्वतदिवससन्२००३डिसेम्बर११मापहिलोपटकमनाइयो।संयुक्तराष्ट्रसंघमहासभालेपर्वतकोमहत्वउजागरगर्नरदिगोपर्वतविकासलाईप्रवर्द्धनगर्नयोविशेषदिवसघोषणागरेकोथियो।तरयोदिनविश्वलेऔपचारिकरूपमाचिनाउनेभन्दाधेरैअघि, संसारभरकापहाडीसमुदायहरूलेआफ्नाहिमालरपहाडहरूलाईपूजा, अनुष्ठानरगहिरोपारिस्थितिकज्ञानकामाध्यमबाटसम्मानगर्दैआएकाथिए।सिक्किमकोखाङ्छेन्जोङ्गालाईसमर्पित ‘पाङल्हाब्सोल’ पर्वदेखिलिएर, एन्डीजक्षेत्रकोअपु–देउतालाईसम्मानगर्ने ‘कोय्लुररिति’ तीर्थयात्रा, जापानको ‘शुगेन्दो’ परम्परा, कोरियाको ‘सान्शिन’ पर्वतअनुष्ठान, वामाउन्टकेन्याकापवित्रसंस्कारहरू—हरेकठाउँमापर्वतहरूलाईपालक, दातारजीवितशक्तिमान्नेसंस्कृतिहरूप्राचीनकालदेखिचलेकाछन्।
यतिधेरैपर्वतसंस्कृतिलेआफ्नाहिमाललाई ‘पवित्र’ ठानेकाबेलाअन्तर्राष्ट्रियपर्वतदिवसकोआवश्यकताकेथियो? यसकोउत्तरसरलछ—पहाडीजनसमुदायकाचासो, ज्ञानरचेतावनीहरूराष्ट्रियवावैश्विकनिर्णय–निर्माणतहसम्मक्वैँचाँडैपुग्दैनन्।हिमालीसमुदायहरूलेआफ्नोपहाडकोमूल्यसधैंबुझिरहेकाथिए—विश्वलेमात्रसुन्दैथिएन।त्यसैलेपर्वतसमुदायहरूकोआवाजलाईविश्वमञ्चमापुर्याउने, रविश्वकाराजनीतिकरूपमापछाडिपारिएकातरपारिस्थितिकरूपमाअत्यन्तमहत्त्वपूर्णक्षेत्रहरूलाईदेखाउनेउद्देश्यलेपर्वतदिवसघोषणागरिएकोहो।
आजत्योआवश्यकताझनैचर्कोबनेकोछ—विशेषगरीहिमालयमा।हिमालयलेएकअर्बभन्दाधेरैमानिसलाईपानी, जैविकविविधतारजलवायुनियमनउपलब्धगराउँछ।तरयिनैपहाडीसमुदायहरू—जोयीनाजुकप्रणालीसँगजीवनभरगाँसिएकाछन्—जलवायुपरिवर्तनरअस्थायीविकासकोप्रभावसबैभन्दापहिलाभोगिरहेकाछन्।२०२५कोविषयवस्तु “हिमनदीपानी, खाद्यरजीविकोपार्जनकालागिमहत्वपूर्णछन्” भन्नेकुरानैभन्छ—हिमालमाजेहुन्छ, त्योहिमालभन्दाटाढाबस्नेमानिसहरूकोजीवनमापनिगहिरोअसरगर्छ।
सिक्किमकोकरिब२,८००मिटरउचाइमारहेकोलाचेन, पूर्वीहिमालयकोसबैभन्दाठूलोहिमनदी ‘जेमुग्लेशियर’ बाट५०किलोमिटरभन्दाकमदूरीमापर्छ।यतिशुद्धरदूरदराजलाग्नेठाउँमापनिपरिवर्तनकासंकेतस्पष्टछन्। ATREE कीअनुसन्धानसहकर्मीपेमायाङदेनलेप्चालेफिल्डवर्ककाक्रममामहिलाहरूलाईसैनिकट्याङ्कबाटपानीबोक्दैगरेकोदेखिन्।उनलेसोधिन्—“केसधैंयस्तैव्यवस्थाथियो?” महिलालेजवाफदिइन्, “हैन, पहिलेतयहाँधारा–खोलाहरूधेरैथिए।हामीत्यहींबाटपानील्याउँथ्यौं।अहिलेतसबैसुक्दैगए।अबतसैनिकलेतलकोखोलाबाटल्याइदिएकोपानीमैनिर्भरछौँ।”
‘विश्वकोतेस्रोध्रुव’ कोमुटुमापनिमुहानहरूसुकेकोयथार्थडरलाग्दोछ।
याकचराउनेसमुदायलेपनिउस्तैसमस्याबताए। “हामीरहाम्राजनावरलाईसहयोगगर्नेपानीकाथुम्काहरूसुक्दैगए।अहिलेछिटपुटमात्रभेटिन्छ—तेर्सा–तेर्सैदौडिनुपर्छ,” एकजनाचरुवालेभने।
सिक्किमविश्वविद्यालयकाहिमनदीविज्ञडा. राजीवराजकभन्छन्, “हिउँपर्नेढाँचामाआएकोपरिवर्तनयसकोमूलकारणहो।वर्षेनीहिउँकोसतहघट्दैछ।यीमुहानहरूहिउँबाटनैभरिनेभएकाले, recharge प्रणालीनैखस्किँदैछ।”
जेमुहिमनदीबाटबग्नेपानीजोंगुकोपवित्रभूमिमाझर्छ—यही Ms. पेमायाङदेनकोजन्मस्थान।उनकोबाल्यकालकोस्मृतिलेअहिलेकोअवस्थासँगठूलोविरोधाभासदेखाउँछ।
“पहिलेतपानीप्रशस्तथियो,” उनलेभनिन्। “ढलानमाबनाइएकाधानकापाखाछ्यापछ्याप्तीहरियालीलेभरिन्थे।सानोहुँदाखेरीडुब्दाकाकालेबचाउनुपरेकोमाछाकोकुवाआजपूर्णरूपमासुकेकोछ।”
पहाडको “water tower” नैसुक्दैजाँदातलतिरकोअवस्थाकस्तोहोला—कल्पनागर्नगाह्रोछैन।
सिक्किमकोराजधानीग्याङ्टोकतीव्रगतिलेफैलिँदैछ—उच्च–भवन, सडक, रनिरन्तरनिर्माणकाबीचमाशहरलाईपानीदिनेमुहानहरूसंकटमाछन्। ATREE कीइन्टर्ननिहारिकाबिन्दाललेग्याङ्टोककामुहानहरूकोअध्ययनगरिन्।बुरतुकक्षेत्रमाएकव्यवसायीलेउनकोध्यानकमजोरभएरबगिरहेकोमुहानतिरतानिदिए।
“योमुहानछिट्टैहराउँछ,” उनलेचिन्तितहुँदैभने।
हिमालयभरउस्तैदृश्यदेखिन्छ—निर्माणले recharge zone बन्दगर्छ, भित्रीपानीकामार्गभत्काउँछ, वनस्पतिनष्टगर्छ, रवर्षाकोपानीमाटोमासोसिननसक्नेबनाउँछ।परिणाम—मूहानहरूबिस्तारै, चुपचाप, तरस्थायीरूपमाहराउँदैछन्।
हिमनदीभन्दातल, टिस्टाकोकिनारमा, युवराजतामाङकोकथाअर्कोरूपलेपानीकोसंकटबोल्छ। “अबतनदीबग्दैछैन,” उनीभन्छन्। “पहिलेचैत–बैशाखमा६०वटा rafting trip चल्थ्यो, अबत१०–१२पनिहुँदैन।”
सन्२०२३को GLOF लेनदीकोस्वरूपैबदलिदियो—त्यसलेर्यापिडबनाउनेढुङ्गा–बट्टाहरूबगायो।नदीउथलोभयो, रोमाञ्चकताहरायो, पर्यटकआयेनन्।करिब४५०–५००जनाकोरोजगारीमाठुलोचोटपुगेकोछ।
डा. राजककोटिप्पणीस्पष्टछ—“GLOF मानवजन्यतापवृद्धिलेभएकोहो।पर्माफ्रोस्टपग्लियो, ढलानअस्थिरभयो, अनिदुर्घटनाभयो।”
जलप्रवाहतलतिरपुग्दासमस्याअर्कोरूपलेदेखापर्छ।पश्चिमबंगालकोगजोलडोबाकाडुङ्गाचालकरपूर्वमाछेरतनहल्दारभन्छन्, “नदीमाधेरैबलुवाछ, पानीउथलोछ, माछाछैन, रमाछाखानेचरापनिघटेकाछन्।पहिलेचराधेरैथिए—पर्यटकथोरै।अहिलेपर्यटकधेरै, चराथोरै।”
पर्यटनलेपुरानोजिविकालाईप्रतिस्थापनगर्नसकेन।
“पहिलेकोजस्तोमाछालेभरिएकोनदीभए, मपर्यटकभन्दामाछानैरोज्थेँ,” रतनभन्छन्। “अहिलेकमाएकोपैसालेमबजारबाटमाछाकिनेरखान्छु।”
हिमनदीकामुहानदेखिगजोलडोबाकोनदीसम्मफैलिएकायीसबैकथाहरूटुक्राबीचकाहोइनन्—यीएउटैभौगोलिकश्रृंखलाकाधागाहरूहुन्, जसकोभविष्यपर्वतकोस्वास्थ्यलेनिर्धारणगर्छ।लाचेनमानपरेकोहिउँलेग्याङ्टोककामुहानसुकाउँछ, त्योनैटिस्टानदीकोगहिराइघटाउँछ, रअन्ततःगजोलडोबाकामाछारचराकोसंसारलाईअसरगर्छ।
अन्तर्राष्ट्रियपर्वतदिवसकेवलप्रतीकात्मकमितिहोइन—योस्मरणहोकिलाखौँमानिसकोजीवन, चाहेपहाडमाहोस्वामैदानमा, हिमालयकाहिमनदी, हिउँरमुहानकोस्वास्थ्यसँगगाँसिएकोछ।रपर्वतसमुदायकोज्ञान, स्मृतिरधैर्यतालाईहाम्रोकार्ययोजनाकोकेन्द्रमाराख्नुअत्यावश्यकछ।
हिमाललेस्पष्टबोलिरहेकोछ—हानीबारे, परिवर्तनबारे, रसम्भावनाबारे।अबविश्वलेकेवलसुन्नेहोइन—कार्यगर्नुपर्नेसमयआएकोछ।
