शासन कुमार बिहारका लोकप्रिय मुख्यमन्त्री नीतीश कुमार

शासन कुमार बिहारका लोकप्रिय मुख्यमन्त्री नीतीश कुमार
– भाष्कर मैनाली शर्मा, दार्जीलिङ
नीतीश कुमारको जन्म १ मार्च १९५१ मा बिहारको पटना जिल्लाको बख्तियारपुरमा भएको थियो।नीतीश कुमारको बाल्यकाल सामान्य ग्रामीण परिवेशमा बितेको थियो। उनका पिता कविराज राम लखन सिंह स्वतन्त्रता सेनानी र आयुर्वेदिक वैद्य थिए भने आमा गृहिणी थिइन्। बाल्यकालमा उनलाई ‘मुन्ना’ भनेर बोलाइन्थ्यो, र उनी पढाइमा निकै रुचि राख्ने गर्थिये।बाल्यकालमा उनी निकै गम्भीर र अनुशासन प्रिय थिए। उनी गाउँका साथीहरूसँग खेल्थे, तर पढाइमा ध्यान केन्द्रित गर्थे, र बिस्तारै उनी राजनीति तथा सामाजिक सेवामा आकर्षित भए। बाल्यकालमा उनले आफ्नो सामन्य परिवेशबाट संघर्ष गर्दै जीवन बिताए र बढ्दै गएपछि समाजका लागि प्रेरणा बने।
नीतीश कुमारको प्रारम्भिक शिक्षा पटना जिल्लाको बख्तियारपुरस्थित स्थानीय विद्यालयमा भएको थियो। उनले बख्तियारपुरकै श्री गणेश हाई स्कूलबाट स्कूली शिक्षा प्राप्त गरे, जहाँ उनी आफ्नो मेहनत र शैक्षिक उपलब्धिका लागि चिनिन्थे। आफ्नो उच्च शिक्षा पटना साइंस कलेजबाट प्री-यूनिवर्सिटी कोर्स र त्यसपछि बिहार कलेज अफ इन्जिनियरिङ् (हाल NIT Patna) बाट विद्युत इन्जिनियरिङ्गमा स्नातक गरेका हुन्।नीतीश कुमारको राजनीति यात्रा सन् १९७४ को जयप्रकाश नारायणको “जेपी आन्दोलन” मा सहभागी भएसँगै सुरु भएको हो। १९७७ मा उनले पहिलो पटक बिहार विधान सभा चुनावमा भाग लिए, तर सफल भएनन्। १९८५ मा हरनौत क्षेत्रबाट पहिलो पटक विधायक निर्वाचित भए र त्यसपछि १९८९ मा लोकसभा सदस्य (सांसद) बने। उनी प्रारम्भमा लोक दल/जनता दलसँग आबद्ध थिए, पछि १९९४ मा समता पार्टी स्थापना गर्दै जॉर्ज फर्नांडिससँग सहकार्य गरे।यसरी उनको राजनीतिक जीवन सामाजिक, आन्दोलनकारी पारिवारिक परिवेश र विद्यार्थी राजनीतिबाट सुरु भएको थियो, जसले पछि उनलाई राष्ट्रिय स्तरको नेतामा स्थापित गरायो।जेपी आन्दोलनमा नीतीश कुमारले अहम् भूमिका निभाएका थिए। उनी यस आन्दोलनका सक्रिय छात्र नेता थिए जसले छात्रहरूलाई एकजुट गराउने र आन्दोलनलाई नयाँ गति दिने काम गरेका थिए। १८ मार्च १९७४ मा महंगाई, भ्रष्टाचार र शिक्षा प्रणालीमा अव्यवस्थाका बिरुद्ध बिहार विधानसभा घेरिने योजना बनाइएको थियो, यसमा नीतीश कुमारले नेतृत्व दिएका थिए। उनीहरूले जेपीसँग समेत सम्पर्क गरी आन्दोलनलाई सञ्चालन र प्रभावकारी बनाएका थिए। आन्दोलनको क्रममा उनीहरूलाई गिरफ्तार गरी जेल पनि पठाइएको थियो, जहाँबाट उनीले अहिंसात्मक तर सङ्घर्षशील राजनैतिक आन्दोलनको सूत्रपात गरे। उनको भाषण र संघर्षले आन्दोलनमा जोश तथा समर्पण थप्यो, र यसले भर्खरै राजनीति प्रवेश गरेका नीतीश कुमारको नेतृत्व प्रतिभालाई स्थापित गरायो।यसरी, जेपी आन्दोलनमा नीतीश कुमारले संघर्षशील छात्र नेताको रूपमा बिहार तथा राष्ट्रिय राजनीति मा आफ्नो महत्वपूर्ण पहिचान बनाएका थिए।नीतीश कुमार र बिहारको पूर्व मुख्यमंत्री लालू प्रसाद यादवको सम्बन्ध शुरूमा निकै निकट थियो। उनीहरू जेपी आन्दोलनका साथी थिए र बिहारको राजनीतिक मञ्चमा एकसाथ उत्रिएका थिए। १९८० र ९० को दशकमा नीतीशले लालूलाई मुख्यमंत्री बनाउने कार्यमा ठूलो भूमिका खेले, जसले लालूलाई बिहारमा सत्तामा ल्यायो। तर पछि उनीहरूको विचार र कार्यशैलीमा फरक परेपछि मतभेद र राजनीतिक द्वन्द्व सुरु भयो। नीतीश विकास र सुशासनमा जोड दिन्थे भने लालू सामाजिक न्याय र जातीय राजनीति केन्द्रित थिए।यो सम्बन्ध १९९४ मा नीतीशले जनता दल छोडेर समता पार्टी गठन गर्दा फुट्यो, र त्यसपछि उनीहरूको राजनीतिक प्रतिस्पर्धा अघि बढ्यो। केही समय पछि २०१५ मा पुनः महागठबंधनमा आएर सहकार्य गरे, तर सन्तुलित सम्बन्ध कहिल्यै स्थिर रहन सकेन। उनीहरू बीच राजनीतिमा ‘कहिले साथी-कभी विरोधी’ को यो पाटो बिहार राजनीति को एक विशेषता बनेको छ।समग्रमा, नीतीश र लालूको सम्बन्ध एक पटक गहिरो मित्रता, त्यसपछि गम्भीर प्रतिस्पर्धा, र फेरि सीमित सहकार्यको मिश्रण हो, जुन व्यक्तिगत राजनीति र रणनीतिका आधारमा सधैं परिवर्तनशील रहन्छ।नीतीश कुमारले १९९४ मा लालू प्रसाद यादवबाट अलग हुँदै जॉर्ज फर्नांडिससँग मिलेर समता पार्टी निर्माण गरेका थिए। समता पार्टीको उद्देश्य लालूको जनता दलका विरुद्ध एक ठोस विकल्प प्रस्तुत गर्नु थियो, जसले बिहारको राजनीतिक परिदृश्यमा नयाँ गतिशीलता ल्यायो। समता पार्टीले १९९५ को चुनावमा सीमित सफलता पाएर ७ सीट मात्र जितेको थियो, तर २००० को चुनावमा भाजपा सँग गठबन्धन गरेर ३४ सीट जित्न सफल भयो।समता पार्टीले १९९६ मा भारतीय जनता पार्टीसँग गठबन्धन गर्दै राष्ट्रीय जनतांत्रिक गठबन्धन (NDA) को हिस्सा बने। २००३ मा समता पार्टी जनता दल (यूनाइटेड) मा विलय गरियो, जसले नीतीश कुमारलाई बिहारको मुख्यमंत्री बनाउने प्रमुख आधार तयार गर्‍यो। समता पार्टीले लालू प्रसाद यादवको सत्ताविरोधी शक्तिका रूपमा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्‍यो र बिहारको राजनीतिमा नीतीश कुमारको उदयको मार्ग प्रशस्त गर्‍यो।
नीतीश कुमार र जॉर्ज फर्नांडिसको सम्बन्ध राजनीतिक साझेदारीमा गहिरो थियो। १९९४ मा दुबैले जनता दलबाट अलग भएर समता पार्टीको गठन गरेका थिए, जसले बिहारमा लालू प्रसाद यादवको सत्ता र प्रभावलाई चुनौती दिन लक्ष्य राखेको थियो। जॉर्ज फर्नांडिस समता पार्टीका संस्थापक अध्यक्ष थिए भने नीतीश कुमारले पार्टीलाई बिहारमा स्थापित गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले।समता पार्टीले १९९६ मा भारतीय जनता पार्टीसँग गठबन्धन गर्‍यो र राष्ट्रिय जनतांत्रिक गठबन्धन (एनडीए) को हिस्सा बन्यो, जसले पछि २००३ मा जनता दल (यूनाइटेड) गठन गर्ने बाटो खोले।तर, २००७ मा नीतीश कुमारले पार्टी अध्यक्षको रूपमा जॉर्ज फर्नांडिसलाई हटाएपछि उनीहरूबीच सम्बन्धमा खटास आयो, जसले राजनीतिक रूपमा जॉर्जलाई पार्टीबाट किनारे लगायो र अन्ततः उनीहरूले अलग-अलग बाटा लिए।समग्रमा, जॉर्ज फर्नांडिस नीतीश कुमारका पुराना राजनीतिक गुरु र सहयात्री थिए जसले समता पार्टीको माध्यमबाट बिहारको राजनीति परिवर्तनमा ठूलो भूमिका खेले, तर पछि आन्तरिक सत्ता संघर्षका कारण उनीहरूबीच दूरी आएको थियो।नीतीश कुमारको मुख्यमंत्री पदसम्म पुग्ने यात्रा लामो र चुनौतीपूर्ण रह्यो। उनको पहिलो महत्वपूर्ण चुनावी सफलता १९८५ मा बिहार विधान सभा चुनावमा हरनौतबाट विधायक बनेर आयो। पछि २००० मा उनले कम अवधि (सात दिन) को लागि बिहारको मुख्यमंत्री पद सम्हाले, तर सदनमा बहुमत नपाएपछि त्यहाँबाट पछि हट्नुपरेको थियो।उनको स्थायी राजनीतिक सफलताले २००५ मा गति लियो, जब जनता दल (यूनाइटेड) को नेतृत्व गर्दै उनले बिहारमा भाजपा संग गठबन्धनमा सरकार बनाउँदै मुख्यमंत्री बने। त्यसयता उनी धेरै पटक मुख्यमंत्री बनेको इतिहास छ – आठौं र नवौं पटकसम्म पनि उनी पदमा रहन सफल भए। उनको सरकार सधैं विभिन्न गठबन्धनमा निर्भर रहनुपर्‍यो, जसमा मोदीको नेतृत्वमा भाजपा ठूलो साझेदार थियो र कहिलेकाहीं राजदसँग पनि गठबन्धन गरियो।नीतीशले राजनीतिक रणनीति, गठबन्धन व्यवस्थापन, र विकासात्मक नीतिहरूमा जोड दिँदै बिहारको सुशासन र प्रगतिमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याए। उनको राजनीतिमा उठान जेपी आन्दोलनदेखि शुरू भएर समता पार्टी गठन, जनता दल (यूनाइटेड) को गठन, र अन्ततः लामो समयसम्म बिहारको मुख्यमंत्री भएर सुशासन गर्ने पदसम्मको यात्रा रहेको छ।यसरी उनको राजनीतिक जीवन सधैं चुनौती र परिवर्तनले भरिएको रह्यो, तर उनी बिहारको एक कुशल नेतृत्वकर्ता र प्रभावशाली राजनीतिक व्यक्तित्वको रूपमा स्थापित भए। बिहारको जंगल राज हटाउनमा पनि नीतीश कुमारको ठूलो योगदान छ। बिहारको “जंगल राज” शब्द मुख्य रूपमा लालू प्रसाद यादव-राबड़ी देवीको शासनकाल (१९९०–२००५) लाई जनाउन प्रयोग हुन्छ, जब राज्यमा शासन प्रणाली कमजोर र अपराध, अपहरण, जातीय हिंसा, र भ्रष्टाचार व्यापक थियो। यस अवधिमा हत्या, अपहरण, फिरौती, र जातीय दंगा जस्ता घटनाहरू धेरै भएका थिए, जसले बिहारलाई असुरक्षित र अधिंमत बनायो।नीतीश कुमारको भूमिका “जंगल राज” को समाप्तिमा केन्द्रीय मानिन्छ। २००५ मा उनी मुख्यमंत्री बनेपछि राज्यको सुशासन, कानून र व्यवस्था र विकासमा जोड दिए। उनको नेतृत्वमा अपहरण, अपराध, र जातीय हिंसा कम भएका थिए र आर्थिक विकास शुरु भयो। उनले पूर्वाधार, सडक, पुल, उद्योगजस्ता क्षेत्रमा व्यापक सुधार गरी बिहारलाई पुनर्जन्म दिलाउन प्रयास गरे।नीतीश स्वयंले पनि “जंगल राज” लाई बिहारको इतिहासकै खराब अवधि ठानेर त्यसलाई दोहोरिन नदिन द्रढ प्रतिबद्धता देखाएका छन्। उनको सरकारले यो अवधिमा सुरक्षित र विकासमुखी बिहार बनाउन पहल गर्‍यो भने विरोधीहरूले अहिले पनि “जंगल राज” को सम्झना गरेर विरोध गर्दछन्।यसकारण, बिहारमा “जंगल राज” अन्त्यको श्रेय मुख्य रूपमा नीतीश कुमारलाई दिइन्छ जसले भ्रष्टाचार, अपराध र अस्थिरतालाई चुनौती दिदै सुशासन कायम गरेका थिए।
मुख्यमन्त्रीको रूपमा नीतीश कुमारले बिहारमा सुशासन, विकास, र सामाजिक सुधारका अनेकौं पहल गरेका छन्। उनको पहिलो कार्यकाल मार्च २००० मा आए पनि त्यो केवल सात दिन टिक्यो किनकि उनको सरकारमा बहुमत थिएन। तर २००५ को विधानसभा चुनावमा उनको निर्णायक जीतले बिहारमा पन्द्र वर्षे लालू यादव र राबड़ी देवीको शासनखण्ड तोड्दै उनी मुख्यमंत्री बने।नीतीश कुमारको कार्यकालका मुख्य उपलब्धीहरूमा समेट्न सकिन्छ:सुशासन कायम गर्न अपराध नियन्त्रणमा कडा कदम चाल्नु।शिक्षामा सुधार गर्दै १ लाखभन्दा बढी शिक्षकहरूको नियुक्ति गर्नु र बालिकाहरूलाई साइकिल वितरणको कांग्रेस शुरू गरेर महिला साक्षरता बढाउनु।स्वास्थ्य सेवामा प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्रहरूमा नियमित डाक्टरको व्यवस्था गर्नु।पूर्वाधार विकासमा जोड, सडक, पुल लगायतको व्यापक सुधार गर्नु।महिला सशक्तिकरण सम्बन्धी योजनाहरु सञ्चालन गर्नु।आर्थिक विकास र औसत आम्दानी वृद्धिमा योगदान पुर्याउनु।उनले २०२५ सम्म नौ पटक बिहारको मुख्यमंत्री पद सम्हालेका छन् र भारतका सबैभन्दा लामो समयदेखि मुख्यमंत्री रहेका नेताहरु मध्ये एक हुन्। उनको शासनलाई “सुशासन बाबु” भनेर सम्मान गरिएको छ, जसले भ्रष्टाचार र आपराधिक तत्वहरूलाई कटु रूपमा नियन्त्रण गरेको मानिन्छ।नीतीश कुमारको नेतृत्वमा बिहारले शिक्षा, स्वास्थ्य, कानून व्यवस्था, र पूर्वाधारमा उल्लेखनीय प्रगति हासिल गरेको छ, जुन आजसम्म पनि व्यापक रूपमा चिनिन्छ।
नीतीश कुमारले बिहारमा पूर्ण रूपमा रक्सी बन्द गर्ने कदमको नेतृत्व गरेका छन्, जुन उनको शासनकालका प्रमुख उपलब्धिहरूमध्ये एक मानिन्छ। उनले सन् २०१६ मा प्रदेशभरि मदिरा निषेध लागू गरेका थिए, जसको उद्देश्य समाजका विभिन्न समस्याहरू, विशेषगरी घरेलु हिंसा, आर्थिक विग्रह, र अपराध घटाउन थियो।यो निर्णयसँगै बिहारमा सामाजिक जीवनमा सकारात्मक प्रभाव देखिएको छ। मदिरा बन्द भएपछि सामान्यतया हिंसा र अपराधमा कमी आएको, महिलाहरूको सुरक्षा वृद्धि भएको र परिवारिक माहोल सुदृढ भएको बताइएको छ। साथै, आर्थिक रूपमा गरीब परिवारहरूको बचत बढेको र श्रम उत्पादनशीलतामा सुधार आएको मूल्यांकन गरिएको छ।तर, यसको केही आलोचना पनि भयो। मदिरा गैरकानूनी रूपमा उपलब्ध हुने र त्यसबाट हुने गिरोहगत अपराधमा वृद्धि हुने खतरा रहेकाले यसको पूरा पालनामा चुनौतीहरू रहँदै आएका छन्। यद्यपि, नीतीश कुमारले रक्सी निषेधलाई बिहारको सामाजिक परिवर्तनको एउटा महत्वपूर्ण अङ्गको रूपमा देखेका छन् र यसलाई निरन्तरता दिन धेरै पहल गरेका छन्।समग्रमा, रक्सी बन्द गर्ने उनको कदमले बिहारमा सुशासन, सामाजिक सद्भाव र आर्थिक सुधारमा सकारात्मक प्रभाव पारेको छ र उनलाई धेरैले “सुशासन बाबू” को रूपमा चिन्ने मुख्य कारणहरूमध्ये एक हो।
मुख्यमन्त्रीको रूपमा नीतीश कुमार र उनको सरकारलाई विभिन्न सकारात्मक उपलब्धि सँगै आलोचनाहरू पनि भोग्नुपरेको छ। सकारात्मक पक्षमा उनीले बिहारमा सुशासन, अपराध नियन्त्रण, शिक्षा र स्वास्थ्य सुधार, पूर्वाधार विकासजस्ता क्षेत्रमा महत्वपूर्ण योगदान गरेका छन्। खासगरी, “सुशासन बाबु” को रूपमा चिनिएका नीतीशले राज्यको विकास र व्यवस्थापनमा स्थिरता ल्याएका छन्।तर आलोचनाहरू पनि छन्। केही आलोचकहरूले उनको नेतृत्वमा उद्योग र रोजगार उन्मुख विकास अपेक्षित गतिमा नभएको, शिक्षामा सुधार भएपनि गुणस्तर सुधार्न अझै आवश्यक रहेको र जातीय राजनीति र गठबन्धन व्यवस्थापनमा कमजोरी रहेको बताएका छन्। साथै, उनीमाथि तुष्टिकरणको राजनीतिमा लागेको आरोप पनि लगाइएको छ, विशेष गरी धार्मिक आन्दोलन र जातीय समीकरणमा। उनको राजनीतिक रणनीतिहरूमा पटक-पटक गठबन्धन बदल्ने प्रवृत्ति र आन्तरिक पार्टी विवादका कारण काँग्रेस र अन्य विपक्षीहरूले आलोचना गरेका छन्।कुनै समय उनी भाजपा र गठबन्धनका घटक दलहरूसँग मतभेदमा पनि देखिएका छन्, जसले राजनीतिक स्थिरतामा असर पुर्‍याएको छ। यसबाहेक सामाजिक सञ्जाल र मिडियामा पनि उनको व्यक्तित्व र नीतिहरूलाई लिएर झट्ट बोल्ने र विवाद हुने परिस्थिति रहन्छ।समग्रमा, नीतीश कुमारको नेतृत्व बिहारमा विकास र सुशासनका पक्षमा सफल देखिए पनि राजनीति, गठबन्धन, र सामाजिक समस्यामा आलोचनाबाट पूरै मुक्त हुन सकेको छैन। उनी अझै पनि बिहारको राजनीतिक पृष्ठभूमिमा एक विवादास्पद तर प्रभावशाली नेताको रूपमा रहिरहेका छन्।नीतीश कुमारको कार्यकालमा पनि विभिन्न प्रकारका घोटालाहरूका आरोपहरू लगाइएको छ। प्रमुख रूपमा आरोपहरूमा वित्तीय अनियमितता, भ्रष्टाचार, तथा सरकारी फन्डहरूको दुरुपयोग साथै ठूला रकमका घोटालाहरू समावेश छन्।एक महत्त्वपूर्ण आरोप ७०,८७७ करोड रुपैयाँ बराबरको फन्ड उपयोगिता रिपोर्ट (यूटिलाइजेशन सर्टिफिकेट) विभिन्न विभागहरूले सरकारलाई नदिनु र फन्डहरूको अव्यवस्थित खर्च सम्वन्धि छ, जुन भारतको बिहार राज्यको वार्षिक बजेटको लगभग एक तिहाई बराबर हो। विपक्षी नेताहरूले यसलाई “महाघोटाला” को रूपमा प्रचार गरेका छन् र यसको सीबीआई जाँचको माग गरेका छन्।अरू एक ठूलो घोटाला विद्युत परियोजनामा भएको आरोप छ, जसमा ६२,००० करोडको घोटालाको मुद्दा उठाइएको छ र अडानी समूहसँगको सम्झौता पनि विवादित बनेको छ।नीतीश कुमारले आफू विरुद्धका आरोपहरूलाई प्रक्रियागत दोष वा राजनीतिक षडयन्त्रको रूपमा ठानेका छन् र भ्रष्टाचार नियन्त्रणमा आफ्नो प्रतिबद्धता पुनः पुष्टि गरेका छन्।यसकारण, उनीहरुको कार्यकाल पुरै भ्रष्टाचारबाट मुक्त मान्न सकिँदैन तर यी आरोपहरू राजनीतिक विवाद र विपक्षीहरूको महत्वपूर्ण आक्रमणको रुपमा पनि देखिन्छन्।समग्रमा, नीतीश कुमारको कार्यकालमा दीर्घकालीन सकारात्मक प्रभाव रहने भए पनि घोटाला आरोपहरूले उनको नेतृत्व र सरकारको छवि चुनौतीमा परेको छ।
राजद अर्थात् बिहारको एक प्रमुख पार्टी राष्ट्रिय जनता दलका सुप्रीमो लालू प्रसाद यादवले नीतीश कुमारलाई “पल्टु राम” भनेर सम्बोधन गरेका थिए। उनले यस ट्यागलाई उनको बारम्बार गठबन्धनमा हुने परिवर्तन र आफ्नो पक्ष परिवर्तन गर्ने स्वभावको कारण दिएको बताएका छन्। लालू यादवले भनेका थिए कि नीतीश धेरै पटक आफ्नो राजनीतिक दल र गठबन्धन बदल्ने व्यक्ति हुन् जसकारण उनीमाथि कुनै विश्वास छैन, त्यसैले यो उपनाम लागेको हो।नीतीश कुमारलाई कहिलेकाहीं गठबन्धन तोड्ने र फेरि नयाँ गठबन्धन बनाउन सक्ने चर्चाले पनि यो ट्याग लोकप्रिय भएको छ। उनले पटक-पटक एनडीए, महागठबंधन लगायत विभिन्न गठबन्धनमा सामेल र बाहिर भएको कारण पनि यो शीर्षक चलनमा आएको हो।उनै नीतीशले पनि यो उपनामलाई आफ्नो राजनीतिक जीवनको एउटा चिन्हको रूपमा लिएर खुलेर स्वीकारेका छन् र भनेका छन् कि यदि पाला नफर्काउने हो भने राज्य र देशको हालत अझ खराब हुने थियो, त्यसैले उनले पाला फेर्ने निर्णय गरेका थिए।यसैले, “पल्टु राम” उपनाम नीतीश कुमारको राजनीतिक गतिबिधि र बारम्बार गठबन्धन परिवर्तन गर्ने प्रवृत्तिलाई जनाउने एक उपहासात्मक र आलोचनात्मक ट्याग हो जुन राजनीतिक प्रतिस्पर्धीहरूले दिएका हुन्।
नीतीश कुमारको धेरै बयान हरु पनि विवाद पूर्ण हुन पुगेको छ र उनले गरेका विवादित बयानहरू प्रायः सामाजिक, सांस्कृतिक, र राजनीतिक संवेदनशील विषयहरूमा हुने गरेका छन् जसले व्यापक चर्चा र आलोचना समेत पाएका छन्। २०२३ मा उनले जनसंख्या नियन्त्रण सम्बन्धी एक विवादित टिप्पणी बिहार विधानसभा भित्र दिइन् जसमा महिलाको शिक्षा र व्यवहार सम्बन्धी अभिव्यक्ति गर्दा आलोचना भयो। यस विषयमा विपक्षी दलहरूले विरोध गरेका थिए र सामाजिक सञ्चालहरूमा पनि यसको निन्दा भयो।नीतीशले विवादित टिप्पणी पछि माफी मागेका पनि छन् र आफ्नो भनाइले कसैलाई चोट पुगेमा खेद व्यक्त गरेका छन्। तर, राजनीतिक र सामाजिक दृष्टिले यो विवाद लामो समय थामिएन र उनका राजनीतिक विरोधीहरूले यसको राजनीतिक फाइदा लिएका थिए। नीतीशका केही पूर्व सहयोगीहरूले समेत उनको मानसिक सामर्थ्य र संवेदनशीलताको प्रश्न उठाएका छन्।समग्रमा, नीतीश कुमारका विवादित बयानहरूले उनको छविमा कहिलेकाहीं नकारात्मक असर पारेको छ, यद्यपि उनले समय समयमा माफी मागेर विवादहरुलाई शान्त पार्ने प्रयास गरेका छन्।
नीतीश कुमार र भारतीय जनता पार्टी (बीजेपी) बीच सम्बन्ध लामो समयदेखि परिवर्तनशील रहेको छ। उनीहरूको गठबन्धन सुरुमै १९९६ मा थालिएको थियो, तर २०१३ मा नरेंद्र मोदीको कारण उनीहरू बीच सम्बन्ध विच्छेद भयो। मोदीलाई प्रधानमन्त्री उम्मेदवार घोषणा भएपछि नीतीशले भाजपा छोडे, अनि २०१४ मा चुनाव अलग रुपमा लडे जहाँ उनकाे पार्टीले बिगतभन्दा कम सफलता पायो। पछि २०१५ मा उनले एनडीएमा पुनः प्रवेश गरेका थिए, तर २०२२ मा फेरि महागठबन्धन सरकार बनेर उनीहरूबीच केही दूरी आयो। तर २०२५ सम्म फेरि उनीहरूबीच गठबन्धन कायम रहेको छ, र नीतीश कुमारले आफ्नो राजनीतिक कदम पार्टीहरूको लोकप्रियता र सिद्धान्त अनुसार मिलाउने प्रयास गर्छन्। उनी भाजपा का कोर एजेन्डाहरू सँग पूर्ण सहमत छैनन्, तर राजनीतिक स्थिरता र सीटहरूको समीकरणले गर्दा गठबन्धन जारी राख्ने रणनीति अपनाएका छन्। यी सम्बन्धहरू महिला, क्षेत्रगत र जातीय समीकरणलाई पनि समेट्ने क्रममा बन्दै आएका छन्। प्रधानमंत्री मोदी र भाजपा नेतृत्वसँग नीतीश कुमारको धेरै पटक भेटघाट र संवाद हुँदै आएको छ, यद्यपि पार्टीहरू बीच कहिलेकाहीं मतभेदहरू देखिएको पनि छ। समग्रमा, नीतीश कुमार र भाजपा बीच सम्बन्ध राजनीतिक परिस्थितिका आधारमा परिवर्तनशील तर सक्रिय समुदायपूर्ण रहेकाले, उनीहरू दुबैले एक अर्कालाई सहयोग र चुनौती दिंदै आएका छन्।
२०२५ मा भर्खरै भएको बिहार चुनावमा नीतीश कुमारले बिहारको जनतालाई प्रमुख रूपमा पाँच वर्षभित्र १ करोड रोजगारी तथा रोजगार उपलब्ध गराउने वाचा गरेका थिए। उनले स्वास्थ्य, शिक्षा र अन्य क्षेत्रहरूमा करिब ५ लाख नौकरिहरू सृजना गर्ने लक्ष्य पनि घोषणा गरेका थिए। साथै उनले कानून-व्यवस्था सुधार गर्ने चुनौतीलाई स्वीकार गर्दै सार्वजनिक सुरक्षा तथा आधारभूत संरचनाको विकासमा जोड दिएका थिए।बिहार विधानसभा चुनाव २०२५ मा नीतीश कुमारको नेतृत्वमा एनडीएले बम्पर जित हासिल गर्‍यो। बीजेपी ८९ सीट र जेडीयू ८५ सीट जित्दै सरकार बनाउने स्थितिमा छ, जसबाट नीतीश कुमार पुनः मुख्यमंत्री बन्ने सम्भावना बलियो छ। विपक्षी दलले प्रतिज्ञा गरेका केही वाचा पुरा गर्न कठिन हुने बताइएका छन्, तर नीतीश पक्षले आफ्नो सुशासनलाई मुख्य सफलता मान्दै चुनाव जितेको छ।यो चुनाव युवा मतदाताहरू विशेष गरी जेन-जी वर्गका मतदाताहरू को बीच नीतीश कुमार र पीएम मोदीको पक्षमा झुकाव देखियो, जसका कारण तेजस्वी यादव लगायत विपक्षीको नौकरि स्वरुप वाचा प्रभावकारी साबित भएनन्। कुल मिलाएर, नीतीश कुमारले मुख्य रूपमा रोजगार र विकासप्रतिको वाचा सहित चुनाव जितेका हुन् र सरकार गठन गर्ने तयारीमा छन्।नीतीश कुमारको पुनःप्रत्यावर्तन: बिहारमा स्थायित्वको जनादेशबिहारको २०२५ को विधानसभा चुनावले पुनः एकपटक नीतीश कुमारको नेतृत्वप्रतिको जनताको विश्वासलाई पुष्टि गरेको छ। लामो राजनीतिक यात्रामा थकाइ नदेखाउने उनी पुनः सत्तामा फर्कन सफल भएका छन्, जसले बिहारमा स्थायित्व र सुशासनप्रतिको आकांक्षा अझै पनि बलियो रहेको सन्देश दिएको छ।नीतीश कुमारको विजय केवल गठबन्धनको बलमा सीमित छैन, यो बिहारी जनताले ‘अनुभवयुक्त नेतृत्व’ रोजेको संकेत हो। विकासका सवालमा उनी निरन्तरता दिने नेता हुन् भन्ने धारणा गाउँ–गाउँमा फैलिएको थियो। शिक्षा, सडक, महिला सशक्तिकरण र सामाजिक न्यायका नीतिहरूले नीतीशको लोकप्रियता अझै पनि जीवित रहेको प्रमाणित गरे।यस विजयको अर्को महत्त्वपूर्ण कारण बिहारको जातीय समीकरण र गठबन्धनसम्बन्धी लचकता हो। उनी राजनीतिमा सधैं ‘सन्तुलनको खेल’ खेल्न सफल भएका छन्—NDA सँगको साझेदारी पुनर्स्थापित गरेर उनले विपक्षी एकतालाई कमजोर पारे। त्यसैले पनि मतदाताले उनलाई स्थायित्व र विश्वासको विकल्पका रूपमा हेर्‍यो।तर यो जितले जिम्मेवारी पनि बढाएको छ। बेरोजगारी, स्वास्थ्य सेवा, कृषि सुधार जस्ता विषयहरू अझै चुनौतीपूर्ण छन्। जनताको अपेक्षा अब त्यो हो—नीतीशको नयाँ कार्यकालले विकासको रफ्तार झन् बढाओस् र युवा पुस्ताको भविष्य सुरक्षित बनाओस्।२०२५ को जनादेशले स्पष्ट सन्देश दिएको छ कि बिहार आज पनि उनलाई एक संयमित, व्यावहारिक र अनुभवी नेतृत्वका रूपमा स्वीकार गर्छ। अब नीतीश कुमारको अगाडि प्रश्न केवल शक्ति सन्तुलनको होइन, परिवर्तनकारी शासनको साकार रूप दिने चुनौतीको छ।विपक्षी दलहरू, विशेषगरि राजद (RJD) र कांग्रेसबीच स्पष्ट नेतृत्व र रणनीतिक एकता नभएर मतदातामाझ भ्रमको स्थिति बन्यो। यसले उनीहरूको चुनावी दबाब कमजोर पारेको छ। महागठबंधन दलहरूबीच कसरी एक-अर्कासँग तालमेल कायम गर्ने भनेर स्पष्टता थिएन, र यसले जनता माझ उनीहरूको छवि कमजोर पार्यो।नेतृत्व र संगठन कमजोरी
विपक्षी नेताहरूको अहंकार र विवादले मतदातालाई प्रभावित गर्यो। आरजेडीका तेजस्वी यादव र कांग्रेसका नेताहरूबीच तालमेल समस्याले संगठनात्मक मजबुतीमा बाधा पुर्‍यायो। कांग्रेसको संगठन क्षमता पनि बूथ स्तरमा प्रभावकारी देखिएन, जसले उनलाई स्पष्ट हारको सामना गर्नुपर्‍यो।अपर्याप्त प्रचार र मुद्दा केन्द्रित रणनीति
प्रशांत किशोरको जन सुराज पार्टीले केही मत पाएको भए पनि चुनाव जित्ने स्तरमा पुग्न सकेन। जन सुराजको मुद्दा केन्द्रित र जातीय राजनीति बिरुद्धको दृष्टिकोण जनमतमा प्रभाव पार्न कमजोर रह्यो।एनडीएले महिलालाई प्रत्यक्ष आर्थिक सहायता जस्ता योजनाहरू प्रस्तुत गरे जसले विपक्षीको स्थिति कमजोर गर्‍यो।
विपक्षीले सत्ताधारी गठबन्धनमाथि आरोप लगाउने र विरोध गर्ने काममा बढी ध्यान केन्द्रित गरे पनि जनताको रोजाइ विकास र स्थायित्वमा केन्द्रित थियो। यसले विपक्षीलाई मतदातामा विश्वास जित्नबाट रोक्यो र नीतीश कुमार लाई बिहारको मुख्यमंत्री बनिरहनुमा परोक्ष रूपमा सहयोग गर्यो।
नीतीश कुमारको व्यक्तिगत जीवन बारे कुरा गर्नुपर्दा नीतीश कुमारको विवाह २२ फेब्रुअरी १९७३ मा मंजू सिन्हा सित भयो। उनले दहेज र पारम्परिक विवाहका कुप्रथाहरूमाथि विरोध जनाउँदै निकै सादगीपूर्वक विवाह गरेका थिए। उनको विवाहमा कुनै दहेज नलिनु र विवाहमा तामझाम नगर्नु उनीहरूको प्रमुख शर्त थियो। मंजू सिन्हा पटना विश्वविद्यालयमा समाजशास्त्रकी विद्यार्थी थिइन् र ती दुवैको विवाह सामाजिक सुधारको सन्देश दिने किसिमको दहेजमुक्त र साधारण विवाहको उदाहरण बनेको थियो।नीतीश कुमारको एक छोरा रहेको छ। जसको नाम निशान्त कुमार रहेको छ। निशान्त कुमार पहिलेदेखि मसूरीस्थित बोर्डिङ विद्यालयमा अध्ययन गरेका थिए। पछि उनले इन्जिनियरिङको अध्ययन पनि पूरा गरेका छन्। उनले धेरै समयसम्म राजनीतितर्फ कुनै रुचि नभएको स्पष्ट रूपमा बताएका थिए। इंडिया टुडेसँगको एक अन्तरवार्तामा उनले “राजनीतिमा मेरो रुचि छैन्” भनेका थिए। यद्यपि अहिले उनी सार्वजनिक कार्यक्रमहरूमा देखिन थालेका छन् र चुनाव तथा पार्टी (JDU) का कार्यक्रममा सहभागिता जनाइरहेका छन्। यसले उनका राजनीतिक भविष्यबारे विभिन्न अटकलहरू समेत बढाएको छ।आफ्नो पिताको स्वास्थ्यसम्बन्धी विपक्षले उठाएका आरोपमाथि प्रतिक्रिया दिँदै उनले “मेरो पिता पूर्ण रूपमा स्वस्थ हुनुहुन्छ” भनेर स्पष्ट पारिदिए।
चुनावपछिको अभिव्यक्ति: निर्वाचनपछि उनले जनताप्रति आभार व्यक्त गर्दै भने, “पिताले गरेको कामप्रति जनताले विश्वास देखाउनु भएकोमा धन्यवाद। भविष्यमा पनि यो भरोसा कायम रहनेछ भन्ने आशा छ।”यसरी हेर्दा पहिले निशान्त कुमारले राजनीतिमा आफ्नो चासो नभएको कुरा बताए पनि अहिले आएर उनले राजनीतिमा चासो देखाउन थालेका छन्।नीतीश कुमारकी पत्नी मंजू कुमारी सिन्हा 2007 मा निधन भइन्। उनलाई तीव्र निमोनियाको समस्या थियो र दिल्लीको मैक्स अस्पतालमा उपचाररत रहेकी थिइन्। मृत्युको बेला उनी करिब ५३ वर्षकी थिइन्। मृत्युको समय, नीतीश कुमार, उनका छोरा निशांत कुमार र परिवारका अन्य सदस्यहरू उनको साथमा थिए। मंजू सिन्हा शिक्षक थिइन् र उनको निधनले नीतीश कुमारलाई धेरै दुःख पुगेको थियो। उनको मृत्युपछि नीतीश कुमारले धेरै पटक आफ्नो पत्नीको अन्तिम इच्छा पूरा गर्न नसकेको पीडा व्यक्त गरेका छन्। अहिले आएर नीतीश कुमार केही वृद्ध भएपनि बिहारको मुख्यमन्त्रीको रूपमा बस्न सक्छम् रहेको स्वयम् लाई ठान्छन्।।